φωτοστοιχειοθεσία

Η στοιχειοθεσία (σύνθεση) κειμένου με τη βοήθεια κλαβιέ και η αποτύπωσή του πάνω σε φωτοευπαθές χαρτί ή φιλμ. Η φ. είναι νέα μέθοδος στοιχειοθεσίας που δημιουργήθηκε από μια ανάγκη: να εξυπηρετήσει τη γρήγορη εξάπλωση της λιθογραφίας. Τον παραδοσιακό τρόπο εκτύπωσης (ανυψωμένων χαρακτήρων) διαδέχτηκε το σύστημα όφσετ, που προσέφερε ταχύτητα, ποιότητα και, αργότερα, σύγχρονη εκτύπωση πολλαπλών χρωμάτων. Επειδή ο τρόπος αυτός της εκτύπωσης απαιτούσε κείμενα που να είναι, στην τελική τους μορφή, σε φιλμ θετικό (ή αρνητικό στην πιο προηγμένη μορφή της λιθογραφίας), η μονοτυπία και η λινοτυπία αποδείχτηκαν αδύναμες να ανταποκριθούν απόλυτα στην απαίτηση. Η ανακάλυψη και η εισαγωγή στην αγορά των φωτοστοιχειοθετικών μηχανών άλλαξε ριζικά τον τρόπο εργασίας, ανοίγοντας νέους ορίζοντες στις γραφικές τέχνες, και ιδιαίτερα στην έκδοση εφημερίδων και περιοδικών. Ένα ακόμα στοιχείο που συνηγορεί στην επιβολή και εξάπλωση της φ., είναι η τρομακτική εξέλιξη της ηλεκτρονικής και, κατά συνέπεια, η συχνή παραγωγή νέων μηχανών, νέων προγραμμάτων που είναι σε θέση να ικανοποιήσουν και τις απαιτήσεις του πιο ευφάνταστου εκδότη. Ώθηση ακόμα έδωσε στη φ. και η τηλεματική, λύνοντας το πρόβλημα του τόπου και του χώρου, μια και το πρόβλημα του χρόνου (της ταχύτητας παραγωγής) ήταν ήδη λυμένο. Έτσι, οι αποστάσεις μεταξύ των μονάδων παραγωγής μιας εκδοτικής επιχείρησης δεν γίνονται εμπόδιο στη λειτουργία της. Πριν μερικά χρόνια, οι παραγωγοί μηχανημάτων φ. απλοποίησαν περισσότερο τα πράγματα: Ο τυπογράφος που χειρίζεται το κλαβιέ ή ο δημοσιογράφος που χτυπούσε το κείμενό του σε ένα κλαβιέ, μπορεί τώρα να το γράψει σε μαγνητοταινία με μια απλή απαγγελία. Η κασέτα μπαίνει σε μια ηλεκτρονική μονάδα που τη διαβάζει, μετατρέπει αυτόματα τους ήχους της σε κωδικούς χαρακτήρων και μετά τους μεταβιβάζει σε μια κεντρική μονάδα ελέγχου, όπου συγκεντρώνονται όλα τα κείμενα για την έκδοση. Επίσης, μια άλλη μονάδα με ειδικό πρόγραμμα, βοηθάει στη λήψη των ειδήσεων, όπως ακριβώς εκπέμπονται από τα διεθνή ειδησεογραφικά πρακτορεία, και στην αυτόματη τοποθέτησή τους επίσης στην κεντρική μονάδα ελέγχου, σε ειδικό χώρο. Από εκεί γίνεται η ανάκλησή τους από τον συντάκτη, που εργάζεται μπροστά σε μια τερματική μονάδα με οθόνη, και η επιλογή αυτών που ενδιαφέρουν την έκδοση. Μια από τις τελευταίες εξελίξεις στη φ. καταργεί εντελώς τη μονάδα ταχύτητας στοιχειοθεσίας, από την οποία βγαίνει η σελίδα ολόκληρη (100 τυπογραφικά τετράγωνα πλάτος) και φωτογραφίζεται ή μπαίνει σε στήλες και μοντάρεται. Αντί για όλη αυτή τη διαδικασία (και αφού η σελιδοποίηση έχει προηγουμένως γίνει από μια ειδική τερματική μονάδα με οθόνη), η σελίδα γράφεται με λέιζερ κατευθείαν στον τσίγκο. Αμέσως μετά το τέλος του B’ Παγκοσμίου πολέμου, το 1946, η αμερικανική εταιρεία κατασκευής λινοτυπικών μηχανών Intertype άρχισε μελέτες επάνω στη φ. Μοντέλο της ήταν μια λινοτυπική μηχανή και πρόβλημά της η παραγωγή αράδων όχι πλέον σε μέταλλο, αλλά σε φιλμ. Έτσι γεννήθηκε η Fotosetter, μηχανή πρώτης γενιάς, που η επίδειξή της το 1950 είχε απόλυτη επιτυχία. Την ίδια χρονιά, αλλά λίγους μήνες αργότερα, γίνεται και η επίδειξη της Monophoto, μηχανής επίσης πρώτης γενιάς της εταιρίας Monotype. H νέα αυτή μηχανή φ. ήταν αντίγραφο της μονοτυπίας, αλλά, αντί για μεταλλικές μήτρες είχε αρνητικό φιλμ και, αντί για καζάνι και τρόμπα για να ρίχνει με πίεση το μέταλλο, μια φωτιστική μονάδα και ένα σύστημα φακών για την παραγωγή χαρακτήρων διαφόρων μεγεθών. Και οι δυο αυτές μηχανές φ. βάσιζαν τη λειτουργία τους πάνω σε καθαρά μηχανικές αρχές, γι’ αυτό και ονομάστηκαν μηχανές πρώτης γενιάς. Το 1946 η Lithomat Company υπέγραψε συμβόλαιο συνεργασίας με τους Γάλλους Renι Higonnet και Louis Moyroud για τη μελέτη και κατασκευή μιας μηχανής φωτοστοιχειοθεσίας. Έτσι γεννήθηκε το 1948 η περίφημη Photon 200, η πρώτη μηχανή δεύτερης γενιάς, η οποία δεν είχε καμιά σχέση με τις δυο προηγούμενες, γιατί η λειτουργία της βασιζόταν σε καθαρά ηλεκτρομηχανικές αρχές. Το 1950-1951 άρχισε η μαζική παραγωγή των μηχανών αυτών και, λίγο αργότερα, έκανε την εμφάνισή της η Photon 500 βελτιωμένη έκδοση της προηγούμενης, που το πρώτο της μοντέλο του 1948 τοποθετήθηκε στο Μουσείο Τυπογραφίας της Λιόν, όπου βρίσκεται έως σήμερα. Η εξέλιξη των φωτοστοιχειοθετηρίων ήταν ραγδαία τα αμέσως επόμενα χρόνια αφού, μετά την Αμερική, και η Ευρώπη άρχισε να παράγει παρόμοιες μηχανές. Ο ανταγωνισμός αυτός βελτίωσε την ποιότητά τους και επιπλέον τις έκανε προσιτές στους επαγγελματίες. Η διάθεση χρημάτων για έρευνα και η ανάπτυξη της ηλεκτρονικής επέφεραν ξαφνικά τις μηχανές τρίτης γενιάς με φανταστική ταχύτητα στοιχειοθεσίας και, πολλές άλλες δυνατότητες (παραμόρφωση των χαρακτήρων, πλήθος γραμματοσειρών, μεγεθών κλπ.). Ενώ στις μηχανές πρώτης και δεύτερης γενιάς, ο χαρακτήρας υπάρχει στη μήτρα αρνητικός και, αφού φωτιστεί με τη βοήθεια ισχυρού φλας, περνάει από ένα σύστημα φακών και κατόπτρων για να σχηματιστεί θετικός πάνω στο φωτογραφικό χαρτί ή φιλμ, στα φωτοστοιχειοθετήρια της τρίτης γενιάς, ο σχηματισμός του χαρακτήρα γίνεται πάνω σε καθοδικό σωλήνα και προβάλλεται πάνω στο φωτογραφικό χαρτί ή φιλμ με ένα απλό σύστημα φακών. Ο τρόπος αυτός στοιχειοθεσίας δίνει τη δυνατότητα για ανάπτυξη μεγάλων ταχυτήτων: ενώ οι μηχανές πρώτης γενιάς στοιχειοθετούσαν έως 12 αράδες το λεπτό (1 αράδα = 30 χαρακτήρες μαζί με τα διαστήματα), και της δεύτερης γενιάς 35 ή 50 ή 90 ή 150, οι μηχανές της τρίτης γενιάς ξεκινούν από 500, για να φτάσουν τις 2.000 αράδες το λεπτό. Πριν μερικά χρόνια, οι μηχανές φ. της τέταρτης γενιάς δεν προσέφεραν καμιά σημαντική εξέλιξη (η εγγραφή των χαρακτήρων γίνεται εδώ με ακτίνα λέιζερ απευθείας επάνω στο φωτοευπαθές χαρτί). Για τη γενιά αυτή υπάρχει μια αμφισβήτηση στον χαρακτηρισμό της, γιατί οι μηχανές της χωρίζονται σε 3 κατηγορίες: α. μηχανές που απλά μεταφέρουν μια σελίδα κειμένου πάνω στον τσίγκο με ακτίνες λέιζερ, β. μηχανές που στοιχειοθετούν κανονικά πάνω σε φωτοευπαθές χαρτί με ακτίνες λέιζερ και με μεγάλη ταχύτητα (ειδικά συστήματα ημερήσιου Τύπου) και γ. μικρές μονάδες φ. που γράφουν με λέιζερ, με ταχύτητα στοιχειοθέτη - κλαβιετίστα. Τα μεγάλα συστήματα που λειτουργούν σε επιχειρήσεις ημερήσιου ή εβδομαδιαίου τύπου, έχουν ηλεκτρονική ανάπτυξη ανάλογη με το αντικείμενο που εξυπηρετούν. Υπάρχει μια ελαστικότητα στην επιλογή και στη λειτουργία των διαφόρων μονάδων που αποτελούν το σύστημα. Βασικά, όμως υπάρχει μια κεντρική μονάδα ελέγχου, μέσα από την οποία γίνεται η διακίνηση των κειμένων, που παράγονται με τα κλαβιέ (ή και με άλλο τρόπο), προς τους εκτυπωτές ή τις φωτοστοιχειοθετικές μονάδες, προς την τερματική μονάδα όπου μπορεί να γίνει η απευθείας σελιδοποίηση ή προς άλλη μονάδα όπου γίνεται η διόρθωση και επιλογή τους. Το μηχανικό μέρος ενός φωτοστοιχειοθετήριου της Dymo, που ανήκει στη δεύτερη γενιά. Α. Πάνω σ’ ένα γυάλινο δίσκο υπάρχουν οι αρνητικοί χαρακτήρες 8 ή 16 οικογενειών, σε ομόκεντρους κύκλους. Ο δίσκος αυτός γυρίζει με μεγάλη ταχύτητα πάνω σ’ έναν άξονα. Β. Τέσσερα φλας με λυχνίες ξένον, που το καθένα αντιστοιχεί και σ’ έναν ομόκεντρο κύκλο του δίσκου. Η αναγνώριση του χαρακτήρα που θα φωτιστεί γίνεται μ’ ένα ηλεκτρονικό μάτι. Γ. Το μετακινούμενο κάτοπτρο βοηθάει στην ανάκλαση των ακτίνων του φλας και κατευθύνει τη διέλευσή τους με το ενδιάμεσο ενός φακού. Δ. Σύστημα φακών που κινείται πάνω σ’ έναν άξονα. Κάθε φακός αντιπροσωπεύει και ένα ορισμένο μέγεθος γραμμάτων. Περνώντας από το φακό οι ακτίνες πέφτουν πάνω στο φωτοευπαθές χαρτί (Ε), για να σχηματιστεί θετικό πια το είδωλο. Γενικά η φωτοστοιχειοθεσία είναι μια τεχνική που διαρκώς βελτιώνεται. Γι’ αυτό και είναι πρακτικώς αδύνατον να ενημερωθεί ο σύγχρονος αναγνώστης από έντυπα τις διαρκείς προόδους και εκπλήξεις που παρουσιάζει η συνεχώς σε ανοδική πορεία τεχνική της.

* * *

η, Ν (τυπογρ.) στοιχειοθεσία με διαδοχική φωτογράφηση ειδώλων τών γραμμάτων και αποτύπωσή τους σε ειδικό φωτοευαίσθητο χαρτί ή σε φωτογραφικό φιλμ ή στοιχειοθεσία με χρήση λυχνίας και ηλεκτρονικού υπολογιστή και μεταφορά τους σε μαγνητικό δίσκο ή σε μαγνητοταινία, από όπου, έπειτα από μια σειρά ενδιάμεσων φάσεων, μεταφέρονται σε τυπογραφική πλάκα ή εκτυπώνονται απευθείας σε σελίδες, χωρίς τη μεσολάβηση τυπογραφικής μηχανής.

[ΕΤΥΜΟΛ. < φωτ(ο)-* + στοιχειοθεσία].